Boeddhisme » Wat is het verschil tussen boeddhisme en therapie?

Als boeddhist ben ik geïnteresseerd in het grensvlak tussen boeddhisme en therapie. Ze zijn allebei gericht op het vergroten van het geluk van de mens en het verminderen van lijden. Maar wat zijn dan de verschillen? En de overeenkomsten? Wat zijn de valkuilen?
Met psychotherapeut en mindfulness trainer Joost Willems ging ik hierover in gesprek.

Joost is geboeid door het raakvlak van psychotherapie en boeddhisme (dharma). Hij is drie dagen per week werkzaam in de reguliere gezondheidszorg (psychiatrie) en heeft daarnaast een eigen psychotherapiepraktijk in Nijmegen, De Vrije Ruimte. Hij is student van Sogyal Rinpoche en penningmeester van de Stichting Psychotherapie en boeddhisme.

Met welke klachten komen mensen bij je?
“De meeste mensen in mijn werk hebben depressieve gevoelens of angstklachten. Vaak ook relatieproblemen, verlieservaringen of post-traumatische stress klachten. Soms speelt alcoholverslaving mee. In de mindfulness training die ik geef zitten ook mensen met chronische pijnklachten.

Welke methodes uit het boeddhisme gebruik je in je praktijk?
Vaak las ik een ademruimte in, dat is een oefening uit de mindfulness training. Het is een korte meditatie waarbij je contact maakt met het hier en nu. Ik laat mensen afstemmen op wat ze in hun lichaam voelen, welke emoties en gedachten er zijn. Om daar onderzoekend, open naar te kijken, zonder oordeel of iets te willen veranderen. Dan breng ik de aandacht bij de adem, wat helpt om lichaam en geest te verankeren in het hier en nu. Van daaruit ontstaat er vaak al rust. Door even pas op de plaats te maken wordt je automatische manier van reageren uitgeschakeld. Het maakt je meer bewust: dit is wat ik nu voel. Het helpt ook om uit je hoofd te gaan. Veel mensen zitten in hun denken verstrikt en hebben geen contact met hun lichaam.

Liefdevolle vriendelijkheid
Als mensen een negatief gevoel van eigenwaarde hebben, doen we soms een beoefening van liefdevolle vriendelijkheid. Dit begint met meditatie, en vervolgens laat ik hen aan een situatie denken, en voelen: wat heb ik op dit moment nodig? Dan laat ik hen – in eigen woorden – wensen: mag ik gelukkig zijn, mag het goed met me gaan, mag ik veilig zijn, mag ik met mijn pijn leren omgaan, mag ik mezelf accepteren zoals ik ben, mag ik van mezelf houden.

Als tegenwicht voor het zo wijd verspreide negatieve gevoel van eigenwaarde (tot zelfhaat aan toe) probeer ik mensen contact te laten maken met hun zachte kant, ze te helpen ontdekken en ervaren dat ze veel meer zijn dan hun klachten, problematisch gedrag en negativiteit waar ze zich zo sterk mee identificeren. Door te proberen vanuit onvoorwaardelijke acceptatie en aanwezig-zijn met ze te zijn hoop ik een sfeer te creëren waarin ze kunnen ervaren dat ze in wezen goed zijn en dat ze naar alle aspecten van zichzelf mogen en durven kijken. De meditatie- en compassie-oefeningen kunnen daarbij een belangrijke rol spelen. Ze kunnen mensen helpen contact te maken met hun fundamentele goedheid. Als je leert dat je je kunt verbinden met een innerlijke bron, met gewaarzijn, dan ervaar je dat je niet slechts je gedachten of gevoelens bent.

Als je naar de klachten kijkt, wat zie je dan als onderliggende oorzaak?
Vaak hebben mensen moeite om contact te maken met hun gevoelsleven, met hun ‘negatieve’ emoties, zoals verdriet, boosheid en angst. Er zijn twee mogelijkheden: of mensen onderdrukken ze, ze willen het niet voelen, òf ze worden er door overspoeld, ze komen er niet los van. Door mindfulness en de gesprekken worden ze bewust van deze gevoelens. Ze leren er contact mee te maken, ze te verwoorden en er op een andere manier mee om te gaan.

Vervreemd van gevoelens
Veel mensen zijn vervreemd van hun gevoelens. Bij mensen die paniekstoornissen hebben zie je vaak onderdrukte woede. Bij depressie zie je dat mensen vervreemd zijn van hun eigen behoeftes en kracht. Ze hebben al jong geleerd om zich aan te passen, om zich op de ander te richten – om niet te ervaren wat hun eigen gevoelens zijn. Hun zorgende en altruïstische houding kan een valkuil zijn. Soms is dat omdat ze als kind niet de erkenning hebben gekregen voor hun eigen behoeftes en daarin niet gezien werden. Om zich geaccepteerd en geliefd te voelen zijn ze zich aan gaan passen en hebben niet geleerd echt contact met eigen wensen te maken wat kan resulteren in het ontwikkelen van psychische klachten.

Wortels in de jeugd
Veel patronen waar mensen mee worstelen of hoe ze met gevoelens omgaan, hebben wortels in de jeugd. Daarbij kan het zinvol zijn om de persoonlijke geschiedenis van iemand erbij te betrekken om inzichtelijk te maken waar iemand in het heden steeds tegenaan loopt. Wat waren de codes in je gezin? Zoals ‘niet zeuren maar doorgaan’, ‘hard werken dan heb je geen last van dat soort dingen’ – een calvinistische instelling. De generatie van onze ouders, die de oorlog heeft meegemaakt, heeft vaak niet geleerd om hun gevoelens te verwoorden. Hun copingsstrategie was vooral hard werken, schouders eronder.

Problemen kunnen zowel hun oorzaak in de levensgeschiedenis van iemand hebben, als wel ontstaan in de volwassenheid. In beide situaties worden negatieve patronen en ervaringen solide gemaakt. Dit gebeurt ook op het niveau van de hersenen: er ontstaan ingesleten neurale patronen.

Therapie is er op gericht om deze patronen te vervangen, door negatieve ervaringen te doorleven of te transformeren en om gezondere patronen te ontwikkelen.

Wat hebben dharma en therapie gemeenschappelijk en wat is het verschil?
Dharma en therapie zijn allebei gericht op het verhogen van het geluk van de mens.

Het verminderen van klachten en het verbeteren van de levenskwaliteit
Therapie is vooral gericht op het verminderen van klachten. Het ontwikkelen van een gezonder ego, een gezonder gevoel van eigenwaarde – als tegenwicht tegen het negatieve gevoel van zelfwaarde dat veel mensen hebben. Therapie is meer gericht op het intrapersoonlijke – wat iemand aan emoties, gedachten en gevoelens heeft – en het interpersoonlijke – hoe ga je met de ander om. Het gaat vooral om het verbeteren van de levenskwaliteit.

Realiseren van je ware natuur
Dharma gaat verder: het gaat om het realiseren van je ware natuur, je fundamentele goedheid, waardoor mensen blijvend geluk kunnen gaan ervaren. Het gaat meer om het transpersoonlijke, om het loskomen van een ongezonde fixatie op een zelf, door het ontwikkelen van wijsheid en compassie. Dharma gaat wat minder in op wat iemand doorgemaakt heeft. Een gemeenschappelijke noemer is bewustwording van je eigen patronen.

Sigmund Freud heeft ooit geschreven dat ‘psychoanalyse in essentie een genezing is door middel van liefde’. Dat spreekt me erg aan en vormt misschien wel de belangrijkste werkzame factor voor heling, voor heel worden. Meditatie en compassie bevorderen ook een onvoorwaardelijk vriendelijke houding tegenover jezelf. Vaak wordt in de discussies over therapie de methode, de techniek sterk benadrukt terwijl uit de literatuur blijkt dat psychotherapie effectief is, en dat daarbij de belangrijkste technieken onderling nauwelijks of niet verschillen qua effectiviteit. Interessanter is te kijken naar wat dan wel werkt. Mijns inziens is binnen de therapeutische ontmoeting het ervaren van onvoorwaardelijke liefde en aandacht de bron van acceptatie, verandering en heel worden.

Wat voegt boeddhisme, vanuit therapeutisch oogpunt, toe?
We hadden het net over hoe we patronen solide maken. In de dharma leer je, door het begrip van leegte, dat soliditeit niet inherent bestaat. Dat kan ook helpen bij mensen in therapie: door te begrijpen hoe je, na een negatieve ervaring, dingen vastzet.

Het effect van meditatie
Door meditatie kan de grip die negatieve of deprimerende gedachten op mensen hebben, flink afnemen, waardoor ze minder depressief worden. Dit leer ik mensen ook in de groepstraining, de Mindfulness Based Cognitieve Therapie (MBCT). Deze training is, in navolging van de Mindfulness Based Stress Reductie training van Jon Kabat Zinn, door psychologen ontwikkeld. Ze hebben deze training als uitgangspunt genomen en aangepast voor mensen met terugkerende depressies.

Soms lossen problemen door het helend effect van de dharma op, waardoor therapie niet nodig is. Zo ken ik iemand die door meditatie geleerd heeft om met zijn paniekaanvallen om te gaan. Ze verdwenen zelfs doordat hij leerde zijn angst toe te laten, in plaats van te onderdrukken, en zich er niet mee te identificeren.

Wanneer is therapie of coaching behulpzaam voor mensen in de dharma?
Therapie kan een vaardig middel zijn in het inzichtelijk maken van disfunctionele, ongezonde en destructieve klachten. Dharma slaagt daar lang niet altijd in. Het beoefenen van het boeddhisme kan soms zelfs een vermijding zijn, een vlucht om moeilijke dingen niet aan te willen gaan en daar zogenaamd los van te willen komen. John Welwood (psychotherapeut en dharmabeoefenaar uit de V.S en auteur van onder meer De Psychologie van de Ontwaking) die zelf leerling is geweest van o.a. Trungpa Rinpoche, heeft veel geschreven over spiritualiteit en psychologie.

Spirituele bypass
Welwood heeft de term ‘spirituele bypass’ bedacht. Een citaat uit zijn boek ‘Psychologie van de ontwaking’:

‘Sinds de jaren 70 heb ik een verontrustende tendens waargenomen bij veel leden van spirituele groepen. Veel spirituele beoefenaars werken op een goede manier aan zichzelf, maar toch viel me de wijdverbreide neiging op, om spirituele beoefening te gebruiken om bepaalde emotionele, of persoonlijke onafgemaakte zaken te omzeilen of te vermijden. Het resultaat daarvan is dat ze door spirituele beoefening een nieuwe ‘spirituele’ identiteit creëren die feitelijk een oude disfunctionele identiteit in een nieuw jasje is, gebaseerd op de vermijding van onopgeloste psychologische problemen. Zo kan spirituele beoefening en spiritueel onderricht een middel zijn om onze oude defensiemechanismen te rationaliseren en te versterken.’

De spirituele bypass is denk ik een valkuil. Daarom kan psychotherapie zinvol zijn, naast dharma. Sogyal Rinpoche zegt vaak dat het behulpzaam kan zijn om therapie te doen. Zeker als de therapeut of coach zelf ook vanuit een spiritueel, dharmisch perspectief in het leven staat, of daarmee bekend is.

Therapie of coaching als veilige omgeving voor zelfonderzoek
Soms kan meditatie of andere beoefening een manier zijn om dingen te vermijden – vaak niet bewust overigens. Als je op je kussen zit probeer je open te zijn, alles toe te laten. Maar als mensen uit hun ‘comfort zone’ gaan, kunnen ze hele subtiele manieren ontwikkelen, waardoor ze òf stoppen, òf toch in afkeer of vermijding terechtkomen.

Juist omdat je in therapie met je tweeën bent, kan er een veilige situatie ontstaan. Een situatie waarin uitwisseling is, en waarin je in contact komt met jezelf. Door als therapeut onvoorwaardelijk liefdevol te zijn naar iemand, met een niet oordelende houding, kunnen mensen zich veilig voelen, zich openen, en vertellen wat hen beweegt en pijn doet. Daarom kan therapie of coaching behulpzaam zijn.

Een andere valkuil is dat mensen die heel altruïstisch zijn, door het boeddhistische pad kunnen denken dat ze nog meer gericht moeten zijn op de ander. Dit is iets wat ik veel zie.Voor hen kan het juist goed zijn om in therapie te ervaren hoe je die liefde en compassie voor jezelf kunt voelen. Dit begint soms met het contact maken met je eigen pijn of gemis, of je eigen behoeftes.

Wat zijn de valkuilen van therapie, vanuit boeddhistisch oogpunt?
Dat je gefixeerd raakt op jezelf, een soort navelstaren, dat je nog meer verstrikt raakt in al je ‘risings’, gedachten en gevoelens. Daardoor kan de gehechtheid aan een zelf nog toenemen.
Ook kan therapie de illusie geven dat alles maakbaar is, waarbij de veranderlijkheid van alles, de eindigheid der dingen, de eerste edele waarheid van lijden en frustratie, wordt ontkend. De aard van het leven is echter anders, en dat ontdekken mensen niet als de therapie daar niet bij stilstaat.

Soms zie je in therapieën dat mensen doorschieten: dat ze op hun strepen gaan staan en egocentrisch worden. Het doel van therapie is ook leren opkomen voor jezelf, maar wel rekening houdend met andermans gevoelens. Dat laatste moet niet vergeten worden. Soms is het een opluchting voor mensen, dat er ook ruimte is voor hùn verhaal, en voor hùn behoeftes. Dat ze dan wat doorschieten is ook niet zo erg. Soms willen ze iets inhalen. ‘Nu ben ik aan de beurt.’ Dat heeft ook iets bevrijdends.

Is jouw zienswijze een uitzondering?

Op mijn werk ben ik toch nog wel een uitzondering, hoewel je nu ziet dat door mindfulness het tij aan het keren is. Mediteren wordt steeds normaler. Mindfulness training maakt ook deel uit van het reguliere aanbod binnen de GGZ. Er wordt onderzoek naar gedaan. En nu is er ook ‘heartfulness’ ontwikkeld, een compassietraining als vervolg op mindfulness.

Ik ben gelukkig geen roepende in de woestijn, wat voor 2000 zeker wel het geval was. Ik heb binnen onze organisatie ook ruimte om initiatieven te ontwikkelen. Ik geef ook mindfulness training aan medewerkers, aan sociotherapeuten, verpleegkundigen, teamleiders, vaktherapeuten en coaches. Zij nemen dat ook weer mee in hun werk. Dat is geweldig. Ze gaan zelf aan den lijve ervaren dat het heilzaam is. En dat komt het contact met de cliënt ook ten goede.”

Tot slot: bij de stiltedag die bij de mindfulness training hoort, leest Joost graag passages voor, zoals De golven en de zee, gedachten en emoties, uit Hoofdstuk 5 van Het Tibetaanse boek van leven en sterven van Sogyal Rinpoche.

De golven en de zee, gedachten en emoties
‘Wij vragen ons vaak af wat we met negativiteit of met bepaalde lastige emoties aan moeten. In de open aandacht van meditatie kun je met een volledig onbevooroordeelde houding naar je gedachten en emoties kijken. Wanneer je houding verandert, verandert de hele sfeer van je geest, zelfs de aard van je gedachten en emoties. Wanneer jij soepeler wordt, worden zij dat ook; als jij geen moeite met ze hebt, hebben zij ook geen moeite met jou. Dus wat voor gedachten en emoties er ook opkomen, laat ze opkomen en verglijden, zoals golven in de zee. Laat ze komen en gaan, zonder iets te forceren. Houd ze niet vast, voed ze niet en laat je niet meeslepen. Volg gedachten niet en nodig ze niet uit; wees als de zee die naar haar golven kijkt.’

 Lees ook:

Wat is het verschil tussen meditatie en mindfulness?
Waarom individuele coaching?
Coaching voor boeddhisten